شاید هیچ متریالی مثل خشتهای آجری نتواند حس زمین و رنگ و بوی خاک را برای ایرانیان زنده و حاضر سازد. آجر تنها مصالحی است که در هر گوشهی معماری سنتی دیده میشود و در هر مکان به فراخور موقعیت و کاربری، شکلی نو به خود گرفته است. حضور گرم آجر در معماری و طراحی داخلی نه تنها در گذر ایام رنگ نباخته است، بلکه در شکل و قالبهای متنوعتری رخنمایی میکند. در این میان، آجر لفتون از جمله پرکاربردترین نوع آجرها در کشور است.
عموما آجرهای لفتون در سطح خود دارای 10 سوراخ هستند. وجود سوراخها در آجرهای لفتون سبب میشود که در هنگام دیوارچینی ملات به طور عمودی نیز در آجر نفوذ کرده که این امر باعث استحکام بیشتر دیوار میشود. همچنین در ساخت دیوارهای باربر (حمال) به دلیل آنکه میتوان به وسیله سوراخهای موجود در سطح آجر درون آنرا با میلگرد مسلح کرد از این نوع آجر استفاده میشود. در مقایسه با آجرهای فشاری، جنس آجر لفتون بسیار ترد و شکننده بوده و خاصیت مکندگی آن نسبت به آجر فشاری کمتر است. همچنین اضلاع این نوع آجر گونیا بوده و دارای سطوح بسیار صافتری نسبت به آجرهای فشاری است.
در استاندارد شماره ۷ مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران این سوراخها باید تمام ضخامت آجر را طی کرده و سطح مقطع مجموع سوراخها نباید بیشتر از ۲۵ درصد سطح بزرگتر آجر باشد. همچنین فاصله سوراخها از لبه آجر و فاصله این سوراخها از یکدیگر در هر بعد آجر نباید کمتر از ۳۰ درصد طول همان بعد باشد.
آجر لفتون یکی از انواع آجرهایی است که در ساختمان سازی کاربرد دارد. لفتون، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان اصفهان است. این نوع آجر برای نخستین بار در روستای لفتون تولید شد و نام آن از زادگاهش گرفته شده است اما امروزه در شهرهای مختلف استان اصفهان و استانهایی مثل یزد تولید میشود. این آجر در دو نوع زرد و قرمز تولید می شود و مورد استفاده ی سایز های بزرگ در دیوار چینی محوطه ها، حصارباغ ها و ویلاها، سوله ها و حیاط منازل به کار می رود. وسایز کوچک در چیدن دیوار اتاق ها، تراس ها، دوپوش حمام و دستشویی و زدن سقف به کمک تیرآهنمورد استفاده قرار می گیرد. نوع مرغوب این آجر در اتمام کار بند کشی می شود و همزمان کار نما را هم انجام می دهد. آجر لفتون دارای مدلهای مختلفی است و در صنایع مختلف استفاده میشود، از خاک رس تولید شده و در کوره پخته می شود.
بهترین خاک رس برای پخت آجر در اصفهان یافت می شود. پرمصرف ترین آجرلفتون، آجر 10 گل می باشد. این آجردارای 10 سوراخ می باشد. این سوراخ ها به منظور کاهش وزن آجر، عایق بندی و ایجاد خلاء بوجود آمده اند. آجرلفتون که در شهرهای مختلف ایران به نامهای بهمنی، زبره و ده سوراخ معروف است که سه طرف نما میباشد و کاربرد اصلی این آجر برای دیوار چینی و سقف و سوله است. از این آجر بیشتر برای دیوارهایی که باید وزنی تحمل کرده یا فشاربر آن است استفاده می کنند. این آجر معمولا به صورت پازلی چیده می شود تا تحمل آن در برابر فشار و وزن بیشتر شود. آجر به صورت دوبله یعنی دوقلو به سفارش تولید میشود. این آجر که به آجر لفتون یا آجرنما لفتون یا آجر زبره یا آجرنما زبره یا آجر نما سوراخدار یا آجر سوراخدار یا آجر نما سوله سازی معروف است به صورت دوکاربرده مصرف میشود یعنی هم میتوان با آن دیوار های حایل و غیر حایل را ایجاد کرد و هم پس از مراحل ایجاد دیوار و بند کشی نیازی به ایجاد نمای مجدد نمی باشد.
این آجر سفالها از نظر مشخصات فیزیکی و مکانیکی همانند آجر سفالهای معمولی با سوراخهای افقی هستند و تنها از نظر شکل ظاهری در بالای خود دارای دو لبه امتداد داده شده در طرفین هستند که شکلی همانند کاسه را در بالای آنها پدید آورده است. لذا رعایت تمامی استانداردها و آیین نامههای معتبر مربوط به آجر سفالها در خصوص این محصول هم الزامی است. استفاده از پانلهای حاصل از این آجر سفالها به عنوان جداکنندههای غیر باربر داخلی و خارجی ساختمانها به شرط رعایت تمامی الزمات تدوین شده در این مرکز بلامانع است.
اجزایی که در این محصول به صورت منحصر به فردی در نظر گرفته میشود شامل موارد زیر است.
تعبیه دو قسمت شاخک مانند در دو طرف آجر که موجب میشود تا:
آجرها به راحتی بر روی هم قرار گیرند و عمل آجر چینی با سرعت و سهولت انجام شود و تراز نمودن دیوار نیز بسیار آسان خواهد بود.
با تعبیه این شاخکها فضایی در قسمت بالایی آجرها به وجود میآید که موجب میشود ملات به راختی در داخل این فضا قرار گیرد و مانع از ریزش ملات در حین عمل دیوار چینی شود.
با محبوس شدن ملات در میان این شاخکها از تبخیر سریع آب ملات ممانعت به عمل میآید.
تعبیه دندانههایی در قسمت تحتانی و فوقانی آجرها که موجب میشود تا:
ملات در میان آن دندانهها قرار گرفته و پس از سفت شدن ملات و درگیر شدن آن با قسمت تحتانی از آجر ردیف بالایی و قسمت فوقانی از آجر ردیف پایینتر اتصال مستحکمتری در بین ردیفهای آجر پدید آید.
میلگردهایی را میتوان به صورت بسیار آسان در میان دندانهها قرار داد و با اتصال دو سوی میلگردها به ستونهای طرفین، دیوار را به اسکلت ساختمان مرتبط نمود و مانع از فروریزش دیوار در بارهای خارج صفحه مانند باد و زلزله شد.
الزامات آجر سفالی ابداعی
رعایت تمامی استاندارها و آیین نامه های معتبر مربوط به آحر سفالها در خصوص این محصول الزامی است. استفاده از پانلهای حاصل از این آجر سفالها به عنوان جداکنندههای غیر باربر داخلی و خارجی ساختمانها به شرط رعایت تمامی الزامات زیر بلامانع است.
رعایت استانداردهای ملی ایران به شماره ۷۱۲۲ و ۷۱۳۴ الزامی است.
اتصال دیوارهای غیر باربر حاصله به سیستم سازهای باید مطابق استاندارد ۲۸۰۰ ایران به نحوی باشد که ضمن تامین پایداری آنها در برابر بارهای وارده از اندرکنش آنها و سازه اصلی تا حد امکان جلوگیری شود. در این خصوص استفاده از حداقل ۱ عدد میلگرد ساده به قطر ۱۲ میلیمتر یا ۱ عدد میلگرد آجدار به قطر ۱۰ میلیمتر در هر ۱ متر ارتفاع دیوار ضروری است.
لازم است تمهیدات مناسبی جهت عمل آوری درست ملات ماسه سیمان مورد استفاده در ساخت این دیوارهای غیر باربر صورت پذیرد. از جمله زنجاب کردن آجر سفالها قبل از استفاده.
کنترل پایداری دیوارهای غیر باربر حاصله در مقابل نیروی زلزله ناشی از جرم دیوار مطابق استاندارد ۲۸۰۰ ایران انجام شود.
کنترل پایداری دیوارهای غیر باربر خارجی حاصله در مقابل بار باد مطابق مبحث ۶ مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان بارهای وارد بر ساختمان انجام شود.
حداکثر ارتفاع خالص مجاز دیوارهای غیر باربر حاصله ۳/۵ متر است.
رعایت مبحث ۳ مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان حفاظت ساختمانها در مقابل حریق و همچنین الزامات نشریه شماره ۴۴۴ مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن مربوط به مقاومت اجزای ساختمان در مقابل حریق با در نظر گرفتن ابعاد ساختمان، کاربری و وظیفه عملکردی اجزا ساختمانی الزامی است.
صدابندی هوابرد جداکنندههای بین واحدهای مستقل و پوسته خارجی ساختمان باید مطابق مبحث ۱۸ مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان عایق بندی و تنظیم صدا تامین شود.
الزامات مربوط به انرژی باید مطابق مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان ایران با عنوان صرفه جویی در مصرف انرژی رعایت شود.
آجر به عنوان یکی از مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده بوده است و قدیمیترین مصالح ساختهی دست بشر به شمار میآید. مصرف آجر به عنوان مصالح ساختمانی در ایران سابقه باستانی دارد. آجرهای رسی اولین و فراوان ترین آنها است و قدمتی چند هزار ساله دارد. ابعاد آجر به گونهای است که به راحتی در یکدیگر قفل و بست شده است. این ویژگیها باعث شده که این مصالح به منظور اجرای دهانههای وسیع به صورت قوس، طاق و گنبد، کارایی منحصر به فردی داشته باشد.
انواع آجرهای ساختمانی
انواع آجر
آجرهایی که امروزه اکثراً در ایران برای ساختمان مورد استفاده قرار میگیرند شامل آجر ماشینی، آجر ماشینی توپر، آجر ماشینی سوراخدار، آجر سفالی مجوف هستند. آجرها از نظر مقاومت و شکل ظاهری متفاوت بوده و بسته به مورد استفاده با ابعاد گوناگون تهیه میشود. جهت تهیه خامه آجرهای ماشینی از دستگاههای قالب زنی خودکار استفاده میشود. و بدین علت میتوان ابعاد آنها را مطابق دلخواه تغییر داد. چنانچه در یک مورد خاص نیاز به آجر سفالی یا ماشینی به ایعاد دیگری (غیر از آنچه که نشان داده شده) باشد، خریداران میتوانند با توافق قبلی محصولات مورد نظر خود را به کارخانجات آجرسازی سفارش دهند. آجر بر اساس نوعی از طبقه بندی به چندین دسته تقسیم میشود.
آجر فشاری
آجر ماشینی
آجر سفالی
آجر لعابی
آجر نسوز
آجر ماسه آهکی
آجر جوش
آجر فشاری
دلیل نامگذاری این نوع آجر اینست که در ابتدا، خشت آن با دست زده میشد و با فشار دستی کارگران خشت زن گوشههای قالب به وسیله گل مخصوص پر میگردید. این نوع آجر معمولاً در سفت کاری و زیرکاری ساختمان به کار میرود و به روش دستی تهیه میشود (آجر گری). این نوع آجر برای تمامی کارهای ساختمانی مانند کرسی چینی، گرهچینی، طاق ضربی، دیوارهای حمال و تیغه چینی مناسب است.
در حال حاضر صنعت ساختمان در ایران به مقدار وسیعی از آجرهای فشاری استفاده مینمایند. و این آجرها اغلب با دست قالب زده و در کوره های محلی پخته میشوند لذا ابعاد آنها با توجه به تجارب زیادی که در طی زمانهای طولانی به دست آمده در حد ۵/۵×۱۰×۲۲ تثبیت شده است. موقعیت آجر فشاری در ایران صنعت آجر ماشینی را مجبور کرده که ابعاد آجر ماشینی نزدیک ابعاد آجر فشاری باشد و به همین علت آجرهای ماشینی فعلی در ایران دارای ابعاد ۵/۵×۱۰×۲۲ است. هر گونه تغییر اساسی در ابعاد آجرهای ماشینی منوط به تجدید نظر در ابعاد آجر فشاری است لذا مادامی که آجر فشاری نقش اساسی خود را در صنعت ساختمان خفظ نماید ابعاد آجر ماشینی تابع ابعاد آجر فشاری خواهد بود.
آجر ماشینی
آجر ماشینی یا آجر سوراخدار که بر روی سطح بزرگتر آن ۸ یا ۱۰ سوراخ به قطر ۱/۵ تا ۲ سانتیمتر وجود دارد. این آجرها در بازار ایران به آجرهای هشت یا ده سوراخه ماشینی معروف است. در استاندارد شماره ۷ مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران این سوراخها باید تمام ضخامت آجر را طی نموده و سطح مقطع مجموع سوراخها نباید بیشتر از ۲۵ درصد سطح بزرگتر آجر باشد. همچنین فاصله سوراخها از لبه آجر و همچنین فاصله سوراخها از یکدیگر در هر بعد آجر نباید کمتر از ۳۰ درصد طول همان بعد باشد. علت وجود این سوراخها این است که، در هنگام دیوارچینی ملات به طور عمودی نیز در آجر نفوذ کرده و باعث استحکام بیشتر دیوار شود. در ساخت دیوارهای حمال به دلیل اینکه میتوان به وسیله سوراخهای موجود در سطح آجر آنرا با میلگرد، مسلح کرد از این نوع آجر استفاده میشود. دیوار آجری مسلح برای مقابله با نیروی زلزله ساخته میشود.
جنس این نوع آجرها نسبت به آجرهای فشاری بسیار ترد و شکننده بوده و خاصیت مکندگی آن نسبت به آجر فشاری کمتر است. این آجرها به علت ترد بودن قابل تیشهداری نیستند و همچنین بهدلیل اینکه خاصیت مکندگی زیادی ندارند و نمیتوانند به خوبی به ملات بچسبند در طاق ضربی استفاده نمیشوند. ابعاد این نوع آجر ۵/۵×۱۱×۲۲ سانتیمتر است. اضلاع این نوع آجر گونیاتر بوده و دارای سطوح صافتری نسبت به آجرهای فشاری هستند.
آجر سفالی
این دسته از آجرها از نظر ساخت، شکل، رنگ و مشخصات فنی در نهایت دقت تهیه میشوند و بسته به شکل آنها در نقاط مختلف ساختمان استفاده میشوند. به علت جذب کم آب در آجرهای سفالی، به منظور چسبندگی مناسب با ملات، انواع سوراخدار آنها را مورد استفاده قرار میدهند. از دیگر خواص آنها سبکی است که باعث بالا رفتن سرعت اجرا میشود. در عمل به آجرهای سفالی بلوک سفالی نیز گفته میشود. بلوکهای سفالی خود به دو دسته دیواری و سقفی تقسیم میشوند. بلوک های سفالی معمولاً دارای پاشنهای به اندازه ۴ یا ۵ سانتیمتر هستند که با استفاده از این پاشنهها میتوان به راحتی آنها را مابین تیرچه های پیش ساخته قرار داد. بلوکهای سفالی دیواری دارای ضخامت ۸، ۱۰، ۱۲، ۱۵، ۲۰ و ۲۵ هستند. البته برخی از کارخانه ها ابعاد مخصوص به خود را داشته و همه ابعاد ذکر شده را تولید نمیکنند. بلوکهای سفالی دیواری، معمولاً دارای عرض و طول ۲۰ سانتیمتری هستند.
آجر لعابی
آجر لعابی و هنر لعاب کاری از دیرباز در معماری ایرانی متداول بوده است. از مزایای لعاب افزایش مقاومت در برابر عوامل فرسایشی و هوازدگی است، بافت صاف و صیقلی آن مانع از نفوذ آب به درون آجر میشود و در نتیجه آجر در برابر عوامل شیمیایی پایدارتر میشود.
زمان لعاب کاری آجرها معمولاً در انتهای مرحلهی خشک کردن است. بدین صورت است که پوششی از ترکیب مواد معدنی روی یک یا چند سطح آجر پاشیده میشود. لعاب حل و در یک دمای مشخص در آجر نفوذ میکند. پس از پختن، حاصل کار یک پوشش صیقلی است. انتخاب مواد اولیه در تولید آجر لعابدار اهمیت زیادی دارد. درصورت به صورت مناسب انتخاب نشود و ضریب انبساط و انقباض آن با آجر متفاوت باشد، لعاب ساخته شده با آن به سرعت ترک بر میدارد.
آجر نسوز
مواد اولیه و روند تولید آجر نسوز برحسب محل مصرف، حرارت کوره، محیط شیمیایی، فشار، سایش و تغییرات درجه دما متغیر است و با حداقل مواد گداز آور تهیه میشود. در واقع از انواع خاکهای نسوز تهیه میشود. برای آشنایی بیشتر با این نوع آجرها به نوشته آجر نسوز مراجعه نمایید.
آجر نسوز نما فقط برای نمای خارجی ساختمان نیست، بلکه در فضاهای داخلی و مرطوب مانند حمام و آشپزخانه و حتی کف نیز قابل استفاده است.
آجر ماسه آهکی
پایه مواد تشکیل دهندهی آنها از سیلیکات کلسیم است. این نوع آجر ساخته شده از ترکیب آهک و ماسه سیلیسی است و در شرایط فشار و بخار شکل میگیرند. این آجرها نباید در محیطهای اسیدی یا نمکهای قوی قرار بگیرند. در هنگام خشک شدن منقبض میشوند و به علت جذب آب بیشتر نسبت به سایر آجرها در پی سازی و کرسی چینی توصیه نمیشود.
آجر جوش
آجر ج.ش را با خاکی که در گرمای بیش از هزار درجه خمیری نشود میپزند و آن را بیشتر در کوره نگه میدارند تا دانههای خاک کمی عرق کرده و به هم بچسبند و آجر یک تکه شود. برای آنکه آجر کم عرق کند، به آن گداز آور میزنند، که معمولاً اکسید آهن است. اکسید آهن گذشته از اینکه گدازآور است، رنگ آجر جوشی را سرخ تا سیاه میکند. رنگ بهی آجر جوش از کم بودن اکسید آهن و فراوانی آهک و بازها در آن است. این آجر باید سخت باشد، لاشه نشود، ترد نباشد، ترک نداشته باشد، در برابر ضربه پایداری کند و لب پر نشود، کم ساییده شود، زبر باشد، و جای ساییده شده آن نیز زبر بماند، سطح شکسته شده آن شیشهای نبوده، دانهدانه و پر باشد، در برابر یخبندان و مواد شیمیایی پایدار باشد. تاب فشاری آجر جوش نباید از ۳۵N/mm2 کمتر باشد. حداکثر درصد جذب آب آجر جوشی ساختمانی ۶٪ و آجر جوشی فرش کف ۴% است. وزن ویژه آجر جوش باید بیش از ۱۹۰۰ کیلوگرم در متر مکعب باشد. آجر جوشی که به کار فرش کردن کف سواره رو و پیادهرو میرود، باید تاب ضربه پذیری بالایی داشته باشد. خیلی کم ساییده شود، زبر بوده و پس از سایش زبر بماند. آجر جوش برای پوشش دیواره تونلها و گنداب روها نیز به کار میرود.
انواع آجرها از نظر نوع مصرف
آجر معمولی :
آجرهائی هستند که برای کارهای عمومی ساختمان مناسب هستند و به روش دستی یا ماشینی تولید می شوند.
آجرنما :
بطریق خاصی ساخته می شود تا هنگام مصرف بدون نیاز به اندودکاری یا روکش های دیگر خود، دارای ظاهر مناسبی باشد، این نوع آجر هم می تواند به روش دستی (قزاقی) یا ماشینی تولید شود.
آجر مهندسی مرغوب :
این آجر دارای جسمی متراکم، پر قدرت و نیمه شیشه ای است و عمدتاً در سازه هایی با قدرت تحمل بار زیاد بکار برده می شود. این آجر منحصراً به روش ماشینی تولید می شود.
انواع آجرها از نظر کیفیت
آجر با کیفیت مناسب برای مصارف داخلی (توکار)
این آجر برای مصارف معمولی در داخل ساختمان بکار می رود.
آجر با کیفیت معمولی:
این نوع آجرها دارای دوامی کمتر از آجرهای با کیفیت ویژه ولیکن معمولاً در نماهای خارجی ساختمان دوام کافی را خواهد داشت.
آجر با کیفیت ویژه :
این نوع آجر در شرایط سخت و ویژه کاربرد دارد. مناطقی که از آب اشباع شده یا یخ زدگی ممکن است رخ دهد نظیر دیوارهای حائل، کانال های فاضلاب، فرش
پیاده روها و …
انواع آجرها از نظر شکل
آجر توپر
که در آن حجم سوراخ ها از ۲۵ درصد حجم آجر (یا در حالت آجرهای پرسی، حجم فرورفتگی از ۲۰ درصد آجر) تجاوز نمیکند. در این نوع آجر، سوراخ ها کاملاً یا از
میان آجر عبور میکنند.
آجر سوراخ دار
آجری است که در آن حجم سوراخ هائیکه از میان آجر می گذرد، از ۲۵ درصد حجم آجر بیشتر باشد.
آجر توخالی
آجری است که در آن حجم سوراخ هائیکه از میان آجر عبور می کنند از ۲۵ درصد حجم آن بیشتر است و هیچگونه محدودیتی در ابعاد سوراخ ها وجود ندارد.
آجر متخلخل
در این آجر حجم منافذ (سوراخ های بسته شده در یک انتها) بیش از ۲۰ درصد حجم آجر است.
نکته مورد توجه این است که آجرهای متخلخل معمولاً با روش های پرسی تولید میشوند و آجرهای سوراخ دار و توخالی با استفاده از روش دکسترودر (برون رونده) ساخته میشوند.
آجر با شکل مخصوص
آجری است که دارای شکل هندسی بغیر از مکعب مستطیل معمولی است.
انواع آجر از لحاظ رنگ
اگر از آجر در نماچینی استفاده شود، رنگ آن اهمیت پیدا میکند. برای استفاده در نماچینی، آجرهایی به رنگهای زرد کمرنگ که به آن آجر سفید میگویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی میگویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند. در حدود سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ یک نوع آجر ابلق به رنگهای قرمز و زرد بنام آجر بهمنی به بازار عرضه میشد که بوسیله کوره آجرپزی به همین نام تهیه میشد.
ضخامت آجرهای مورد استفاده در نما ممکن است ۴،۳ یا ۵ سانتیمتر باشد ولی دو بعد دیگر این آجرها مانند آجرهای فشاری یا ماشینی است.
علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن است. کنترل سطوحی که با آتش در تماس مستقیم است نیز در رنگ آجر موثر است. از طرفی رنگ آجر مربوط به اکسید فلزاتی مانند اکسیدهای مختلف آهن است که در مواد اولیه آجر وجود دارد. برای تهیه مصالح اولیه و همچنین مراحل خشتزنی و خشتخشککنی آجرهای رنگی، دقت و هزینه بیشتری به عمل میآید. به همین دلیل این آجرها گران تر از دیگر انواع آن هستند.
آجرهای قدیمی
این نوع آجرها در قطعات بزرگ تولید میشدهاند و علی رغم تهیه به روش دستی از کیفیت مناسبی برخوردار بودهاند.
آجر نظامی: این نوع آجر به اندازه ی چهار آجر معمولی (۵×۵۰×۵۰) بودهاند و همانطوری که از اسم آنها مشخص است، در کف سالنهای سرباز خانهها در گذشته استفاده میشده است.
آجر ختایی: با ابعاد ۵×۲۵×۲۵ در ساختمانهای قدیمی در فرش کف حیاط و … کاربرد داشته است.
آجر تخت (چهارگوش ایرانی): بزرگتر از آجر نظامی است که بطور عمده برای فرش کردن کف بکار برده شده است.
آجر شکری: آجر پخته که به دلیل استفاده فراوان در آب انبارها به آن آب انباری نیز میگفتند. این آجر کاملا پخته و رنگش شیر و شکری است.
انواع آجر تزئینی
آجر واکوب و آبمال
برای ساختن آجرهای صاف جهت کار در نما، خشت بیرون آمده از قالب را با ابزاری چوبی مانند ماله، واکوب میکردند سپس با دستی آغشته به آب رویهٔ آن را صاف میکردند. آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است. نمونه قدیمی این شیوه، در آجرهای نمای گنبد قابوس دیده میشود.
آجر پیش بر
با توجه به طرح و نقشه تهیه شده و در اندازههای مشخص، در محل نزدیک به کار، خشت نیمه خشک را با سیم یا چاقو به شکل مورد نظر برش داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره میبردند. آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده و نقش دار هستند. این آجرها در دو دسته آجر و آجر سفال تهیه میشوند.
آجر مهری
آجر مهری آجری است که روی آن نقش برجسته یا فرو رفتهای ایجاد شده است. نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرورفته عمدتاً به کمک قالب انجام میشده است. آجرهای سفال نقش دار، از قرن چهارم در آثار سیراف دیده شده است. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورتهای لوزی، بادامی، ستارهای شکل و چلیپا ساخته میشوند. از مسجد جامع گناباد در دوران سلجوقی، آجرهای نقش برجسته و مشبک با نقشهای هندسی در شکلهای مربع و مستطیل بدست آمده است. در رصدخانه مراغه نیز دو قطعه آجر مستطیل شکل با طرح گیاهی در مایه اسلیمی به دست آمده است. این دو قطعه در کنار هم طرح یک قوس محراب گونه را میسازند. تا پیش از پیدا شدن این مورد، نقش برجسته در هنر آجرسازی ایران نا شناخته است و تمامی نقشها به صورت فرورفته است.
آجر تراش
در ایران قطعههای گوناگون پاره آجر از کوچکترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر کامل است، کاربرد فراوان داشته است. آجرتراشان در پای کار، قطعههای گوناگون پاره آجر را با تیشه آماده میکردند. این کار از دوران سلجوقی آغاز شده و در دوره صفویه به تکامل رسیده است. در گذشته، کار تراش آجر بر روی آجرهای چهارگوش صورت میگرفت؛ ولی از زمان استفاده از آجرهای مستطیل قزاقی، به طور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام میگیرد و کمتر نمونهای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش، دیده شده است.
آجرهای تزئینی قالبی و تراش
این گونه آجرها که در اندازهها و شکلهای مختلف هندسی و غیر هندسی به کار رفتهاند، خاص دوران قاجار هستند. این آجرها در در نما و بخشهای مختلف چون پایه ستونها، سر ستونها، حاشیهها و … کاربرد داشتهاند. این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شدهاند. در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب، با شکلهای مختلف میساختند و سپس زائدههای آن را با تیشه داری به گونهٔ آجر تراش حذف میکردند. گونههای مختلفی از این آجرها وجود داشته که هریک با توجه به طرح بنا در محل معینی به کاربرده شده است.
آجر آبساب
آجر آبساب آجری است که پس از تراش آن در آب میخیسانند و کناره آن را به وسیلهٔ ماسهٔ بادی یا گَرد آجر و … میسابیدند. این روش به نما جلوه میدهد ولی توان آجر را از بین میبرد. رونق این شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است. نمونهٔ این نوع آجرها در گنبد سلطانیه استفاده شده است.
آجرها گروهي از مصالح هستند که به صورت صنعتي توليد و جايگزين سنگ شده اند و درحقيقت سنگي ساخته دست بشر هستند، سنگي دگرگون که از تغيير وضعيت خشت پديد ميآيد. اين گروه از مصالح که اولين توليد صنعتي و انبوه مصالح ساختماني به دست بشر به شمار ميآيند براساس نوع مواداوليه، روند توليد و محل مصرف به انواع متنوعي تقسيم مي شوند. آجرهاي رسي که اولين و فراوان ترين آنها هستند قدمت چندهزار ساله دارند. با پيشرفت تکنولوژي و علم شيمي انواع بي شماري از آجرها با کيفيت هاي مختلف، ابعاد و شکل ظاهري متنوع راهي بازار مصرف شده اند.
تاريخچه
آجر از قديمي ترين مصالح ساختماني است که قدمت آن بنا به عقيده برخي از باستان شناسان به ده هزار سال پيش مي رسد.در ايران بقاياي کوره هاي سفال پزي و آجر پزي در شوش و سيلک کاشان که تاريخ آنها به هزاره چهارم پيش از ميلاد مي رسد پيدا شده است. همچنين نشانه هايي از توليد و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکي از سابقه شش هزار ساله آجر در آن کشور است وازه آجر بابلي و نام خشت هايي بوده که بر روي آنها منشورها قوانين و نظاير آنها را مي نوشتند گمان مي رود نخستين بار از پخته شدن خاک ديواره ها و کف اجاق ها به پختن آجر پي برده اند .
به اعتقاد باستان شناسان، اولين بار آجر در سرزمين بين النهرين تهيه شده است. به هر صورت بايد آجر پس پيدايش آتش و در نواحي که معادن سنگ وجود نداشته اند اختراع شده باشد. نمونه هاي زيبا و باعظمت کاربرد آجر در معماري ايران باستان نماينده پيشرفت درخشان ايرانيان در توليد و مهندسي کاربرد اين مصالح است. در اين ميان مي توان از زيگورات چغازنبيل، ايوان مدائن، کاخ هاي فيروزآباد و لرستان در قبل از اسلا م و همين طور مساجد جامع اصفهان و يزد، گنبد کاووس و ارگ تبريز مربوط به دوران بعد از اسلا م نام برد.
رمز توانايي آجر در خلق شگفت انگيزترين ساختمان هاي تاريخ در تناسبات آن نهفته است. اين ابعاد در طي زمان متحول شده و در حال حاضر با ساختار و توانايي بدن انسان هماهنگ شده است. ابعاد آجر به طريقي است که به راحتي در يکديگر قفل و بست مي گردند. اين خاصيت، کيفيت هاي مهندسي بي شماري از جمله در محل اتصال دو ديوار به يکديگر به وجود ميآورد. آجرها به کمک ملا ت به يکديگر متصل مي شوند و سطح يکنواختي را به وجود ميآورند. اين ابعاد متناسب باعث شده است که اين مصالح به منظور اجراي دهانه هاي وسيع به صورت قوس و طاق و گنبد که از زمان قبل از ساسانيان در ايران رواج داشته است، کارآيي منحصر به فردي داشته باشد.
خواص آجر باعث شده است که به عنوان مصالح پرکننده ديوار و سقف از جمله پرمصرف ترين مصالح باشد. زيبايي آجر و الگوي حاصل از آجر چيني باعث شده است که به صورت نما در داخل و خارج بنا مورد استفاده قرار گيرد و هويت خاصي به ساختمان ببخشد. استفاده از آجر به عنوان فرش کف و پلکان، فارغ از مقاومت مطلوب آن ويژگي هاي اقليمي اين مصالح کويري را بيشتر به نمايش مي گذارد.
کوره هاي آجر پزي ابتدايي بي گمان از مکان هايي تشکيل مي شده که در آن لايه هاي هيزم و خشت متناوبا روي هم چيده مي شده است.
فن استفاده از آجر ازآسياي غربي به سوي غرب مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چين رفته است در سده چهارم اروپايي ها شروع به استفاده از آجر کردند ولي پس از مدتي از رونق افتاده و رواج مجدد از سده 12 ميلادي بوده که ابتدا از ايتاليا شروع شد.
در ايران باستان ساختمان هاي بزرگ و زيبايي بنا شده اند که پاره اي از آنها هنوز پا بر جا هستند. نظير طاق کسري در غرب ايران قديم ، آرامگاه شاه اسماعيل ساماني در گنبد کاووس و مسجد اصفهان را که با آجر ساخته اند همچنيني پلها و سد هاي قديمي مانند پل دختر سد کبار در قم از جمله بناهاي قديمي مي باشند.
انواع آجر در ايران قديم
در ايران هر جا سنگ کم بوده و خاک خوب هم در دسترس بوده است آجر پزي و مصرف آجر معمول شده است اندازه آجر ايلامي حدود 10×38×38 سانيتي متر بوده پختن و مصرف آجر در زمان ساسانيان گسترش يافته و در ساختمان هاي بزرگ مانند آتشکده ها به کار رفته است اندازه آجر اين دوره جدود 44×44×7تا 8 بوده است و بعد هاي آن 20×20×3 تا4 سانتي متر کاهش يافت .
در فرش کردن کف ساختمان از آجر بزرگتري به نام ختائي به ابعاد 5×25×25 سانتي متر و يا بزرگتر از آن به نام نظامي در ابعاد 40×4×5 سانتي متر استفاده مي شده است از انواع ديگر آجر در گذشته آجر قزاقي مي باشد که پيش از جنگ جهاني اول روسها آن را توليد مي کردند که ابعاد آن 5×10×20 بوده است آشنايي با آجر و مواد اوليه آن آجر نوعي سنگ مصنوعي است که از پختن خشت خام و دگرگوني آن بر اثر گرما به دست مي آيد خاک آجرمخلوطي است از خاک رس ماسه فلدسپات سنگ آهک سولفات ها سولفورها فسفات ها کاني هاي آهن منگنز منيزيم سديم پتاسيم مواد آلي و...
طبقه بندي آجرها
آجرها را مي توان بر اساس ويژگي هاي مختلف آنها طبقه بندي کرد مثلا مي توان آنها را بر اساس ترکيب شيميايي طبقه بندي کرد يا بر اساس کاربرد،روش ساخت وحتي گروهي از آنها را مي توان بر اساس رنگ شان طبقه بندي کرد.
روش نوين امروزي، وسايل فني زياد و امکانات فراواني را به دست معماران داده است که با وجود مدرن بودن، وسيله اي براي شکفتن روح حساس و زيباشناس آنها است. البته تنها آجر وسيله شناخت اين زيبايي روحي نيست و عناصر بسياري نيز اين عمل را به خوبي انجام مي دهند ولي فرق بين آنها در اين است که آجر قابليت ايفاي هر منظوري را دارد و باوجود گذشت قرون متمادي هنوز مدرن است. يک ساختمان آجري جزئي از طبيعت است و همآوايي آن را نه تنها به هم نمي زند بلکه رنگ و فرم بديعي نيز به آن مي بخشد و با اين وجود هيچ گاه کهنه نبوده و نيست و همراه با زمان پيش مي رود. به هر حال يک ساختمان آجري همانند يک فرش دستباف، ترکيب بديعي از سليقه هاي بي انتهاي معماران هنرمند است.
آجر رسي
آجر رسي از قديمي ترين مصالح ساختماني که به وسيله بشر توليد شده است، مي باشد. سنگ باوجود فراواني و استقامت به راحتي در دسترس قرار نميگيرد، اين مصالح طبيعي فرم دلخواه را به آساني به خود نميگيرد و با صرف هزينه بسيار قطعات آن يکسان مي گردند و در اين حالت نيز دورريز زيادي از خود به جا مي گذارد. در حالي که گل حاصل از خاک رس که منشا تهيه آجر است به راحتي شکل دلخواه را به خود مي گيرد و محصولي همگن به دست ميدهد.
از اين رو مي توان با قالب زدن گل و حرارت دادن آن مصالحي سخت، داراي مشخصات فيزيکي، مکانيکي و شيميايي يکسان، متناسب با کاربرد، منطبق با فيزيک بدن انسان، با فرآيند توليد ساده، سريع و حمل ونقل آسان توليد کرد.
انواع آجر غير رسي و اشکال آن
آجر جوش آجر خاص در صنعت سفال پزي است که در کشورهاي صنعتي داراي اهميت ويزه اي است از اين آجر براي نماسازي ساختمان ها فرش کف پياده روها پوشش بدنه و کف آبروها و مجراهاي فاضلاب و تونل ها و ساختن دودکش ها فرش کف کارخانه ها انبارهاي کشاورزي و سالن هاي دامداري پرورش طيور استخر هاي صنعتي و جز اينها استفاده مي شود.
انواع خاص آجر توليدي در کشور هاي اروپايي
آجر هايي در کشورهاي صنعتي اروپاتوليد مي شوند که هنوز توليد آن در ايران مرسوم نشده است از آن جمله بلوک هاي تو خالي آتش بند براي نصب دور ستون ها به منظور جلوگيري از نفوذ آتش قطعات ويزه به شکل منحني هاي کوز و کاس قطعات درپوش روي ديوار قطعاتي که از اجزا هستند مانند کلوک سرقد گوشه و جزاينها که هنوز در ايران توليد نمي شوند.
آجرهاي نسوز
از آجرهاي نسوز بدليل مقاومت حرارتي بالا ، در پوشش دروني کورههاي صنعتي استفاده ميشود. آجرهاي نسوز انواع مختلفي دارد. باتوجه به نوع ماده استفاده شده در ترکيبات آنها ، گسترههاي مختلفي را تحمل ميکنند. تا دهه 1960 از کربن و خاک نسوز براي پوشش کورهها استفاده ميشد، اما امروزه با ساخت انواع آجرهاي نسوز از آنها در پوشش داخلي کوره استفاده ميشود.
درزير برخي از انواع مختلف آجر دير گداز توضيح داده شده است
آجرهاي سيليسي
قسمت عمده اين آجرها را خاکهاي سيليسي که به کوارتزيت معروف است تشکيل ميدهد. کوارتزيت شامل 95% SiO2 و به مقدار جزئي Al2O3 ، Fe2O3 ، TiO2 ، K2O و Na2O ميباشد. از اين آجرها در گذشته براي پوشش جدار دروني کورههاي فولادسازي استفاده ميشد.
ولي بدليل رسانايي گرمايي زياد در نفوذناپذيري در مقابل گازها ، امروزه بيشتر براي پوشش جدار دروني کورههاي توليد خمير شيشه در کارخانههاي شيشه سازي ، کورههاي کک سازي گازسوز و کورههاي سراميک سازي استفاده ميشود.
آجرهاي آلومينيومي
اين آجرها ، داراي درصد بالايي از آلومين ( Al2O3) ميباشند. آنها را از مخلوط کائولن ، بوکسيت و کروندوم که بيش ار 70% آلومين دارد، تهيه ميکنند دماي پخت اين آجرها در حدود 1200 تا 1800 درجه سانتيگراد ميباشد.آجرهاي نسوز آلومينيومي براي پوشش جداره دروني کورههاي ذوب فولاد مصرف ميشوند.
در مقابل مواد قليايي مقاومند، بنابراين از آنها براي پوشش جداره دروني کورههاي سيمان سازي و شيشهسازي هم استفاده ميشود.
آجرهاي نسوز قليايي
اين آجرها شامل اکسيد منيزيم (MgO) و SiO2 به فرمول 2MgO SiO2 ميباشند. براي تهيه اکسيد منيزيم ، کربنات منيزيم طبيعي (ماگنزيت يا دولوميت را در دماي بين 550 درجه سانتيگراد تا 1800درجه سانتيگراد حرارت ميدهند. اضافه کردن مقداري Cr2O3 ( اکسيد کروم III ) يا Fe2O3 ( اکسيد آهن III ) به مخلوط MgO و SiO2 باعث افزايش مقاومت گرمايي آجرهاي نسوز قليايي ميشود.
از اين آجرها براي پوشش جدار دروني کورههاي باز در فولادسازي ، کورههاي دوار در کارخانههاي سيمان سازي و در قسمتهاي بالاي کورههاي ذوب شيشه و صنايع فلزات غيرآهني ، استفاده ميشود.
آجرهاي نسوز ويژه
اين آجرها نوع خاصي از آجرهاي نسوز هستند و در صنعت براي منظورهاي ويژهاي کاربرد دارند. اين آجرها از ترکيبات فلزات واسطه ميشوند. متداولترين آجرهاي اين گروه عبارتند از:
آجر زيرکونيوم
اين آجر از سولفات زيرکونيوم طبيعي با افزودن مقدار کمي آلومين به کوارتز تهيه ميشود. بيشترين کاربرد آن در ساختن کوره ذوب آلومينيوم ، کوره مخزن شيشه مذاب و کورههاي داراي دماي بالا ميباشد. همچنين از ذوب سولفات زيرکونيوم با آهک ناخالصي آن به همراه سيليکات کلسيم جدا ميشود و ميتوان ) ZrO2 اکسيد زيرکونيوم) خالص بدست آورد. با افزودن مقدار 5 درصد وزني از MgO يا CaO ، بلورهاي مکعبي آن تشکيل ميشود.
ZrO2 مقاومت گرمايي بالايي دارد، بهمين دليل از آن در ساختن بوتههاي ذوب فلز در صنايع ذوب فولاد و در راکتورهاي اتمي به عنوان بازتاب دهتده نوترون استفاده ميشود.
آجر اکسيد کروم – کوروندوم
اين آجرها داراي 5 تا 10 درصد اکسيد کروم I , II و 90 تا 95 اکسيد آلومينيوم (Al2O3) هستند و در مقابل مواد قليايي مقاوم هستند. از اين نوع آجر براي ساختن بخش دروني کوره بلند ذوب آهن استفاده ميشود.
آجرهاي اکسيد کروم
داراي 95 درصد Cr2O3 ميباشد. براي تهيه آن از Cr2O3 سنتزي استفاده ميشود. اين نوع آجر در ساختن کوره ذوب خمير شيشه مخزن در صنعت شيشهسازي مصرف دارند.
در جدول 1 دماي ذوب انواع آجرهاي ديرگداز آورده شده است.
طبقه بندي آجرها از لحاظ روش ساخت
آجرها از لحاظ روش ساخت به دو نوع تبديل مي گردند. در واقع اين تقسيم بندي بر اساس نحوه ي توليد ايجاد گشته است. بر اساس روش ساخت آجرها به صورت زير طبقه بندي مي شوند:
۱- آجرهاي فشاري :
دليل نامگذاري اين نوع آجر اينست که در ابتداي توليد اين نوع آجر، خشت آن با دست زده ميشد و با فشار دستي کارگران خشت زن گوشههاي قالب به وسيله گل مخصوص پر ميگرديد. ابعاد اين نوع آجر ۵×۱۰×۲۰ و يا ۵ ۵×۱۱×۲۲ سانتيمتر است.
اين نوع آجر براي کليه کارهاي ساختماني مانند گرهچيني، طاق ضربي، ديوارهاي حمال و تيغه چيني مناسب است.
۲- آجرهاي ماشيني :
آجر ماشيني يا آجر سوراخدار که بر روي سطح بزرگتر آن ۸ يا ۱۰ سوراخ به قطر ۱ ۵ تا ۲ سانتيمتر وجود دارد و در بازار ايران به آجرهاي هشت يا ده سوراخه ماشيني معروف است.
در استاندارد شماره ۷ موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران اين سوراخها بايد تمام ضخامت آجر را طي نموده و سطح مقطع مجموع سوراخها نبايد بيشتر از ۲۵ درصد سطح بزرگتر آجر باشد و فاصله سوراخها از لبه آجر و همچنين فاصله سوراخها از يکديگر در هر بعد آجر نبايد کمتر از ۳۰ درصد طول همان بعد باشد.
علت وجود اين سوراخها اينست که در هنگام ديوارچيني ملات به طور عمودي نيز در آجر نفوذ کرده و باعث استحکام بيشتر ديوار شود.
در ساخت ديوارهاي حمال به دليل اينکه ميتوان به وسيله سوراخهاي موجود در سطح آجر آنرا با ميلگرد، مسلح کرد از اين نوع آجر استفاده ميشود. ديوار آجري مسلح براي مقابله با نيروي زلزله ساخته ميشود.
جنس اين نوع آجرها نسبت به آجرهاي فشاري بسيار ترد و شکننده بوده و خاصيت مکندگي آن نسبت به آجر فشاري کمتر است. اين آجرها به علت ترد بودن قابل تيشهداري نيستند و همچنين بهدليل اينکه خاصيت مکندگي زيادي ندارند و نميتوانند به خوبي به ملات بچسبند در طاق ضربي استفاده نميشوند.
ابعاد اين نوع آجر ۵ ۵×۱۱×۲۲ سانتيمتر ميباشد. اضلاع اين نوع آجر گونياتر بوده و داراي سطوح صافتري نسبت به آجرهاي فشاري ميباشند.
طبقه بندي از لحاظ رنگ
در صورت استفاده از آجر در نماچيني رنگ آجر اهميت پيدا ميکند. براي استفاده در نماچيني آجرهايي به رنگهاي زرد کمرنگ که به آن آجر سفيد ميگويند و زرد پررنگ که به آن آجر بهي ميگويند و همچنين آجرهايي به رنگ قرمز روشن يا قرمز سير در بازار وجود دارند.
در حدود سالهاي ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ يک نوع آجر ابلق به رنگهاي قرمز و زرد بنام آجر بهمني به بازار عرضه ميشد که بوسيله کوره آجرپزي به همين نام تهيه ميگرديد.
ضخامت آجرهاي مورد استفاده در نما ممکن است ۳ تا ۴ يا ۵ سانتيمتر باشد ولي دو بعد ديگر اين آجرها مانند آجرهاي فشاري يا ماشيني ۱۰×۲۰ ميباشد.
علت رنگي بودن اين آجرها مربوط به طريقه چيدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن و کنترل سطوحي که با آتش در تماس مستقيم ميباشد است و يا مربوط به اکسيد فلزاتي است که در مواد اوليه آجر موجود ميباشد. مانند اکسيدهاي مختلف آهن.
براي تهيه مصالح اوليه و همچنين مراحل خشتزني و خشتخشککني آجرهاي رنگي دقت و هزينه بيشتري به عمل ميآيد.
بر طبق استاندارد شماره 7 ايران آجرهاي مصرفي در نما بايد داراي مشخصات زير باشند:
1) معايب ظاهري :
آجرنما بايد عاري از معايب ظاهري مانند ترک خوردگي، شوره زدگي، آلوئک و نظاير آن باشد.
2) لبه هاي آجر :
خط فصل مشترک سطوح آجرها بايد مستقيم و زواياي تلا قي آنها قائمه و سطوح شان صاف باشد.
3) در آجرهاي سوراخ دار :
سوراخ ها بايد عمود بر سطح بزرگ آجر و به طور يکنواخت در سطح آن توزيع شده باشند و جمع مساحت آنها بايد بين 25 تا 40 درصد سطح آجرها باشد. بعد سوراخ هاي مربع و قطر سوراخ هاي دايره اي بايد حداکثر به 26 ميليمتر محدود شود و در ضخامت ديواره بين سوراخ و لبه آجر بيش از 15 ميليمتر و فاصله بين دو سوراخ بيش از 10 ميليمتر باشد.
4) مقاومت در برابر يخبندان :
آجرهاي مصرفي در نما بايد در برابر يخبندان پايدار باشند و در آزمايش يخ زدگي دچار خرابي ظاهر مانند ورقه ورقه شدن، ترک خوردن و خوردگي نشوند.
قطعات نازک آجري (آجر دوغايي) مورد مصرف در نماسازي به ابعاد 20* (40 يا 30) * 200 ميليمتر با قطعات موزائيکي نازک آجري نما به ضخامت 20 يا 30 ميليمتر با نقش چند آجر بندکشي شده (آجر موزاييکي) ساخته مي شوند حداقل بايد داراي مشخصات آجرهاي ماشيني با مقاومت متوسط مندرج در استاندارد شماره 7 ايران باشند.
5) ترک در سطح آجر :
وجود يک ترک عميق در سطح متوسط آجر حداکثر تا عمق 40 ميليمتر در آجر پشت کار بلا اشکال است ولي به طور کلي درصد آجرهاي ترک دار نبايد بيشتر از 25 باشد.
6) پيچيدگي ، انحنا و فرورفتگي :
پيچيدگي در امتداد سطح بزرگ آجر حداکثر 4 ميليمتر و در امتداد سطح متوسط آجر تا 5 ميليمتر مجاز است. آجر نبايد انحنا و فرورفتگي بيش از 5 ميليمتر داشته باشد و اين مقدار در صورتي قابل قبول است که ميزان آن از 20 درصد کل آجرها افزايش پيدا نکند.
7) ساير موارد :
آجر بايد کاملا ً پخته و يکنواخت و سخت باشد و در برخورد با آجر ديگر صداي زنگ دار ايجاد کند. به علت عدم چسبندگي آجرهاي کهنه به ملا ت حتي المقدور از آنها استفاده نمي شود و تنها در صورت انجام پيش بيني هاي لازم به صورت ساييدن يا برس سيمي استفاده از آن مجاز خواهد بود.
آجرهاي ساختماني مقاومت خوبي در برابر آتش دارند به طوري که يک ديوار 22 سانتي متري از آجر در حدود شش ساعت در برابر آتش سوزي مقاومت از خود نشان مي دهد.
انواع آجرها از نظر نوع مصرف
آجر معمولي :
آجرهائي هستند که براي کارهاي عمومي ساختمان مناسب هستند و به روش دستي يا ماشيني توليد مي شوند.
آجرنما :
بطريق خاصي ساخته مي شود تا هنگام مصرف بدون نياز به اندودکاري يا روکش هاي ديگر خود، داراي ظاهر مناسبي باشد، اين نوع آجر هم مي تواند به روش دستي (قزاقي) يا ماشيني توليد شود.
آجر مهندسي مرغوب :
اين آجر داراي جسمي متراکم، پرقدرت و نيمه شيشه اي است و عمدتاً در سازه هاي با قدرت تحمل بار زياد بکار برده مي شود. اين آجر منحصراً به روش ماشيني توليد مي شود.
انواع آجرها از نظر کيفيت
آجر با کيفيت مناسب براي مصارف داخلي (توکار) :
اين آجر براي مصارف معمولي در داخل ساختمان بکار مي رود.
آجر با کيفيت معمولي:
اين نوع آجرها داراي دوامي کمتر از آجرهاي با کيفيت ويژه وليکن معمولاً در نماهاي خارجي ساختمان دوام کافي را خواهد داشت.
آجر با کيفيت ويژه :
اين نوع آجر در شرايط سخت و ويژه کاربرد دارد نظير مناطقي که از آب اشباع شده يا يخ زدگي ممکن است رخ دهد نظير : ديوارهاي حائل، کانال هاي فاضلاب، فرش پياده روها و غيره
درجه حرارت لازم براي پخت آجر بستگي به نوع خاک و تعداد عناصر معدني موجود در خاک دارد. درجه حرارت مناسب بين 900 تا 1200 درجه مي باشد.
انواع آجرها از نظر شکل
آجر توپر :
که در آن حجم سوراخ ها از 25 درصد حجم آجر (يا در حالت آجرهاي پرسي، حجم فرورفتگي از 20 درصد آجر) تجاوز نمي کند. در اين نوع آجر سوراخ ها کاملاً يا تقريباً از ميان آجر عبور مي کنند
آجر سوراخ دار :
که در آن حجم سوراخ هائيکه از ميان آجر مي گذرد از 25% حجم آجر بيشتر باشد.
آجر توخالي :
که در آن حجم سوراخ هائيکه از ميان آجر عبور مي کنند از 25% حجم آن بيشتر است و هيچگونه محدوديتي در ابعاد سوراخ ها وجود ندارد.
آجر متخلخل :
که در آن حجم منافذ (سوراخ هاي بسته شده در يک انتها) بيش از 20% حجم آجر باشد. نکته مورد توجه اين است که آجرهاي متخلخل معمولاً با روش هاي پرسي توليد مي شوند و آجرهاي سوراخ دار و توخالي با استفاده از روش دکسترودر (برون رونده) ساخته مي شوند.
آجر با شکل مخصوص :
که داراي شکل هندسي بغير از مکعب مستطيل معمولي هستند.
مراحل ساخت آجر
1. کندن و استخراج مواد خام
2. آماده سازي مواد اوليه
3. قالب گيري
4. خشک کردن
5. پخت آجر
کندن و استخراج مواد خام
ماده اوليه آجر را عمدتا خاک رس تشکيل مي دهد همانگونه که مي دانيد , انواع مختلفي ازخاک رس وجود دارد , ولي بيشتر ازخاک رس آبرفتي براي تهيه استفاده مي شود .
در مناطق مختلفي از ايران منابع مطلوب از مواد اوليه وجود دارد که کارگاه هاي توليد آجر چه به صورت سنتي يا مدرن در کنار اين معادن احداث مي گردد. البته برخي از کارگاه هاي توليدي معدن مواد اوليه ندارند و مواد اوليه ي مورد نياز خودرا از ساير معادن خريداري مي کنند و در محل کارگاه دپو مي کنند.
در زير مواد مورد نياز براي توليد آجر آورده شده است:
خاک رس آبرفتي :
همانطوري که از نامش پيداست در نزديکي سطح زمين يافت مي شود و بيشتر آجر هاي رسي باکمک آن توليد مي شوند . ميزان خاک رس در گل آجر بسيار اهميت دارد . خاک رس زياد گل آجر را توپر مي کند ولي موجب ترک خوردن خشت در هنگام خشک شدن مي شود .
ماسه :
که از تاثير عمل فرسايش هوازدگي بر سنگ هاي سيليسي حاصل مي شود درحقيقت استخوان بندي آجر مي باشد . در صورت افزايش مقدارآن آجر ترد وپوک مي شود وضمنا دانه هاي درشت ماسه درگل آجر درهنگام پختن منبسط وموجب ايجاد ترک هاي ريز درآجر ميشوند .
آهک :
درخاک رس و گل آهک وجود دارد , درصورتيکه به صورت دانه ريز , يکنواخت وهمگن باشد وموجب روشن شدن رنگ آجر مي شود وافزايش مقدارآن نقش گدازآوردارد.وجوددانه ها ي درشت آهک درگل آجر پس از پختن آهک زنده توليد ميکند . آهک زنده درهنگام استفاده از آجر ,آب ملات رابه خود مي کشد وتوليد هيدرواکسيد آهک يا آهک شکفته مي کند ,که بسته به خلوص سنگ آهک 25 1 تا 5 3 برابر حجم اوليه را به دست مي آوردو موجب ترکيدن آجر مي شود به اين پديده آلوئک آجر مي گويند .
ترکيبات سولفاتي :
به مقدار کم بي ضرر است و درصورت افزايش , توليديون اسيدي مي نمايند و به آجر و ملات آسيب مي رسانند .
ترکيبات آهن دار :
نقش گداز آور دارند و رنگ محصول را به قرمز نزديک مي کنند .
نباتات و ريشه گياهان :
ممکن است در گل آجر ريشه گياهان وجود داشته باشند که در حرارت کوره مي سوزاند وآجر پوک ميشودو پس از تهيه ماده اوليه آن را الک و خوب آسياب مي کنند تا نرم ويکنواخت شود .(معمولا باانتخاب منبع خوب براي خاک رس اين مشکل راتاحدي حل مي کنند )
آماده سازي مواد اوليه
عمليات هاي مورد نياز جهت آماده سازي مواد اوليه به نحوه ي پروسه ي توليد بستگي دارد.
براي تهيه خشت آجر رسي سه روش متفاوت وجود دارد که درهر روش ميزان رطوبت خاک و نوع گل متفاوت است .
1) گل خشک
که با اضافه نمودن آب به ميزان حدود 8 تا 12 درصدوزن ماده اوليه تهيه ميشود و باکمک پرس خشت شکل مي گيرد . بسياري از آجرهاي صنعتي ووکليه سفال هاي ساختماني با روش گل خشک ساخته مي شوند .
2) گل سفت
که با اضافه نمودن آب به ميزان حدود 20 تا25 درصد وزن ماده اوليه تهيه مي شود و با روش ماشيني خشک مي زنند . در اين روش از ماشين هاي خشت زني هيدروليکي استفاده ميکنند خشت U به صورت منشوري با قاعده مربع يا مستطيل شکل از دستگاه خارج مي شود وسپس آن را به کمک دستگاه برش به قطعات مساوي تقسيم مي کنند .
3) گل خميري
بااضافه نمودن آن به ميزان تاحد 60 درصد وزن به خاک تهيه مي شودتا حالت خميري پيداکنند وبتوان با دست به آن شکل داد . دراين روش گل را درون قالبهاي چوبي مي ريزند و بادست شکل مي دهند و خشت مي زنند .
خشک کردن خشت:
زماني که قطعات از ماشينهاي شکل دهي خارج مي شوند مقدار قابل توجهي رطوبت به همراه دارند. خشک کردن خشت خام قبل از پختن آن به علت جلوگيري از تغيير شکل زياد و ترک در سطح خشت مي باشد و همچنين از صرف هزينه سوخت بيشتر در کوره اصلي و امکان دوده گرفتن کوره به سبب رطوبت اوليه زياد و سوخت ناقص جلوگيري مي کند. خشک کردن موجب بروز انقباض مي شود و اين انقباض در حدي مجاز است که محصول نهايي داراي اندازه مناسب و دلخواه باشد. جمع شدگي در خشت خشک شده حدوداً ده درصد در هر بعد است. درجه حرارت کوره خشک کن از 40 تا 200 در جه سانتي گراد و زمان خشک کردن از 24 تا 48 ساعت متغير است که بستگي به نوع رس دارد. حرارت لازم معمولاً به کمک گرماي تلف شده از کوره هاي اصلي فراهم مي شود. در کليه مراحل، حرارت و رطوبت کاملاً تنظيم مي گردند تا از انقباض سريع که موجب بوجود آمدن ترک هاي زياد مي شود اجتناب گردد. در مناطق گرم وخشک از گرماي هوا بمنظور خشک نمودن خشت استفاده مي کنند. در اين روش نحوه چيدن خشت ها از اهميت فراوان برخوردار است. به ترتيبي که جريان هوا يک جانبه نباشد چون باعث ايجاد انحناء و تغيير شکلآجر در اثر خشک شدن يک جانبه مي شود. خشت خشکي که براي پختن آجر آماده شده است رطوبتي بين 8 تا 12 درصد به همراه دارد.
نما با استفاده از ملات سیمان:
به دلیل اینکه ساختمان ها معمولاً تراز نیستند اجرای نما با ملات سیمان این عیب را پوشش خواهد داد. این روش نسبت به سایر روش های اجرای نما با سرعت کندتری پیش می رود و از طرفی سیمان، دوغاب و ملاتی که استفاده می-شود می تواند سبب کثیفی نما شود و همچنین این روش اجرای نما، باعث ایجاد نخاله و ضایعات ساختمانی خواهد شد. حسن این روش این است که پیوند نما و بدنه توسط سیمان استحکام خوبی دارد و این روش اجرای نما برخلاف سایر روش ها نیاز به مطالعات مهندسی قبل از اجرا ندارد و توسط استادکاران قابل اجرا خواهد بود.
آجر
مقدمه :
آجر سنگی است ساختگی (مصنوعی) که نوع رسی آن از پختن خشت (گل شکل داده شده) و نوع ماسه آهکی آن از عمل آوردن خشت ماسه آهکی (که از فشردن مخلوط همگن ماسه سیلیسی و آهک در قالب ساخته میشود) با بخار تحت فشار زیاد به دست میآید، آجرهای بتنی همانند بلوکهای سیمانی تهیه میشوند. آجر رسی عمدتاً از سیلیکاتهای آلومینیوم بوده و آجر ماسه آهکی از سنگدانههای ریز سیلیسی تشکیل شده است که توسط خمیری از جنس سیلیکات کلسیم به همدیگر چسبیدهاند.
نمای ساختمان
1- نمای آجر
یکی از انواع نماها، نماهای آجری هستند که شامل آجرهای رسی و آجرهای شیلی می شوند. نماهای آجر علاوه بر زیبایی، تنوع و ثبات رنگ، به دلیل ضریب انتقال حرارت پایین آجر، نقش یک عایق حرارتی و برودتی را برای ساختمان ایفا می کنند و درنتیجه از هدر رفتن انرژی توسط سیستم گرمایشی و سرمایشی ساختمان جلوگیری می کنند. تنوع رنگ و تنوع ابعاد آجرهای نما٬ اجرای طرح های متنوع نما و ساخت فضاهای حجمی و شکستگی های نما را امکان پذیر می سازد. استفاده از نماهای آجری علاوه بر انطباق با فرهنگ معماری گام موثری در راستای رعایت قوانین محیط زیست خواهد بود.
2- نمای سرامیک
با توجه به قیمت بالای سنگ و باری که سنگ به ساختمان تحمیل می کند، جهت نمای ساختمان در بعضی کشورها استفاده از سرامیک رواج قابل ملاحظه ایی پیدا کرده است. نمای سرامیک مشکل وزن را تا حدود یک چهارم وزن سنگ حل کرده است .این نماها با توجه به طراحی قابل کنترل می توانند زیبایی خاص خود را به بیننده تقدیم کنند.
مشکل پیوستگی سرامیک و نما بجز در موارد اندکی حل نشده است و با استفاده از روشهای نصب سعی در حل مشکل پیوستگی اجزای نما وجود دارد. از جمله معایب نماهای سرامیکی عایق نبودن آن به سرما و گرما و صدا می باشد. همچنین نماهای سرامیکی به دلیل بازتاب شدید نور در مکان های شلوغ به کار نمی روند.
3- نمای سنگ
دو گروه از سنگ های طبیعی که در نمای ساختمان به کار می روند سنگهای آهکی و سنگهای آذرین هستند. سنگ های آهکی معمولاً به دلیل وجود رگه هایی که در آنها دیده می شوند استحکام چندانی ندارند و مشکل سنگ های آذرین معمولاً جذب آب پایین و عدم چسبندگی با بدنه ساختمان است. نمای ساختمان به دلیل قرار گرفتن در معرض شرایط جوی (باران، یخبندان، آفتاب و آلاینده ها) از اهمیت خاصی برخوردار است. سنگ نما باید ویژگیهای خاصی داشته باشد تا بتواند در برابر این عوامل دوام بیاورد. بنابراین سنگی که جهت نما استفاده می شود باید شرایط زیر را داشته باشد:
متناسب باآب و هوای منطقه باشد
سنگ باید متناسب با شرایط اقلیمی انتخاب گردد. مثلاً در مناطق سرد و مرطوب، سنگ باید دارای تخلخل بسیار کم باشد وگرنه ممکن است بر اثر یخبندان متلاشی شود یا در مکانهایی که امکان وزش طوفان شن وجود دارد، سنگ در معرض سایش بوده و باید مقاومت به سایش بالا داشته باشد.
قابلیت صیقل خوردن و برش را داشته باشد.
مقاومتهای کششی و خمشی نسبتا خوبی را دارا باشد.
ترکیبات کانی شناسی آن باید در نظر گرفته شود: کانیهای مضر (کانیهای آهن) در برابر آب و هوا اکسیده شده و در نتیجه فرسودگی زودرس را به وجود می آورند. وجود ناخالصی به صورت مجتمع در یک نقطه و یا یک امتداد، نقطه ضعف بوده و می تواند باعث تخریب سنگ شود.
سنگ انتخابی باید چسبندگی خوبی را با ملات داشته باشد. (دارای جذب آب مناسب باشد)
رنگ آن با ثبات باشد و در برابر بخارها و گازها و پرتو آفتاب پایدار باشد.
سنگی که دارای ویژگیهای مطلوب فوق برای کار در نما باشد از نظر قیمت با نماهای ماندگار دیگر مانند آجر قابل رقابت نیست.
4- نماهای تماماً شیشه
نماهای تماماً شیشه از دوران معماری مدرن به عنوان پوشش ساختمان ها به کار می رفتند. برخی مزایای نمای تماماً شیشه عبار تند از:
کاهش بار مرده ساختمان های بلند
سرعت بخشیدن به اجرا
تأمین دید یکپارچه از مناظر بیرون برای ساکنین داخل
ایجاد احساس سبکی و ظرافت در ساختمان از دید یک ناظر شهری
نمایش زندگی درون ساختمان از بیرون به دنبال روشن و خاموش شدن چراغ های داخلی در طول شبانه روز
نماهای تماماً شیشه به علت ضخامت کم و مقاومت حرارتی اندک، مشکلات فراوانی را برای ساکنین فراهم می آورند. این مشکلات عبارتند از:
افزایش بیش از حد دمای داخلی ساختمان در فصول گرم و معتدل سال
نماهای تماماً شیشه در صورتی که سایبان خارجی مناسب برای آنها پیش بینی نشده باشد، در اوقات گرم و معتدل سال به علت تابش آفتاب به فضای داخل، سبب افزایش بیش از حد دمای داخل می شوند.
احساس عدم آسایش حرارتی در فصول سرد سال
دمای سطح نمای شیشه ای به علت مقاومت حرارتی کم، در فصول سرد سال نزدیک به دمای محیط خارج بوده و بدن افراد مستقر در نزدیکی نما از طریق تشعشع با نما تبادل حرارت کرده و ساکنین احساس عدم آسایش حرارتی خواهند نمود.
مصرف زیاد انرژی و آلودگی هوا
در نماهای شیشه ای در اثر تبادل حرارت از طریق جابجایی بین هوای گرم داخل اتاق و سطح سرد شیشه، دمای داخل کاهش یافته و برای حفظ دما در حد آسایش، نیاز به مصرف زیاد انرژی خواهد بود. اگرچه انواع گوناگون شیشه هایی ساخته شده اند که جاذب حرارت بوده و از ورود تابش خورشید به داخل جلوگیری می کنند، و یا شیشه های دو جداره ای وجود دارند که مقاومت هدایت حرارتی بهتری نسبت به شیشه های یک جداره دارند، اما با این حال هنوز هم نماهای شیشه ای نسبت به سایر مصالح ساختمانی دارای ضریب هدایت حرارتی زیاد بوده و باعث اتلاف حرارت زیاد می شوند. اتلاف حرارتی بسیار زیاد و مصرف زیاد انرژی جهت تأمین گرمایش و سرمایش در نماهای شیشه ای لاجرم باعث آلودگی بیشتر هوا می گردد.
5- نمای کامپوزیتی
کامپوزیت ها یک کلاس منحصر به فرد از مواد هستند که از ترکیب دو یا چند ماده جداگانه تشکیل شده اند که ماده حاصل نسبت به هر کدام از اجزای تشکیل دهنده استحکام و دوام بیشتری دارد. امروزه از کامپوزیت ها برای نمای بیرونی ساختمان استفاده می شود. ورق های کامپوزیت متشکل از دو لایه آلومینیوم و یک هسته از جنس پلاستیک یا یک ماده معدنی پرکننده می باشند که در بین این دو لایه قرار می گیرد. خواص کامپوزیتها در مجموع از هرکدام از اجزای تشکیل دهنده آنها بهتر است و اجزای مختلف، کارایی یکدیگر را بهبود می بخشند و این یکی از مزیت های کامپوزیتها محسوب می شود. با این وجود کامپوزیتها از نظر انعطاف پذیری در اجرا، در سطح ضعیفی عمل می کنند.
6- نمای بایرامیکس
بایرامیکس یک سیستم پوشاننده تزیینی است که برای نماهای داخلی و خارجی استفاده می شود. این محصول می تواند بر روی دیوارهای رنگ شده، سنگ، سیمان، چوب، مقوای نازک، پلاستیک، فلز و شیشه به کار رود. بایرامیکس که امروزه به عنوان نمای تزئینی داخل و خارج ساختمان به کار می رود برای اولین بار در سال 1993 میلادی توسط یک گروه در ترکیه تولید و به دنیا عرضه شد. محصول حاضر به صورت ملات بوده و متشکل از مخلوط دانه های گرانیتی با تنوع رنگ فراوان و دانه بندی های متعدد، رزین های طبیعی و مصنوعی و سایر افزودنی ها می باشد. بایرامیکس بعد از اجرا و خشک شدن، نمای سنگ تزئینی به خود می گیرد. این نما روی سطوح چرب، غبار آلود، ناهموار، مرطوب و همچنین مواقعی که هوا طوفانی و دارای گرد و غبار می باشد قابل اجرا نیست. مزایای کاربرد بایرامیکس عبارتند از:
تنوع رنگ
کاربرد آسان
نگهداری و تعمیر آسان
انعطاف پذیری
قابلیت شست و شو با آب
بایرامیکس به راحتی می تواند ناهمواری های حاصل از گچ کاری را بپوشاند
نمای بایرامیکس علی رغم مزایایی که دارد مورد استقبال جامعه مهندسین و پیمانکاران ساخت و ساز قرار نگرفته است چرا که این نما با بافت فرهنگی و سلیقه های ایرانی همخوانی ندارد و جلوه و زیبای خود را ظرف مدت کوتاهی از دست می دهد.